Alush Avduli: STUDIM QË NDRIÇON VLERTAT E MIRËFILLTA TË POEZISË SË AGIM MATOS

STUDIM QË NDRIÇON VLERAT E MIRËFILLTA 
TË POEZISË SË AGIM MATOS 
(Parathënie e librit "Tronditjet shpirtërore 
si mesazhe poetike")

Nga ALUSH AVDULI

T

animë me mungesën e dyshimit guxoj  të pohoj se “Tronditjet shpirtërore si mesazhe poetike’’ studim i Anton Nikë Berishës për poezinë e Agim Matos, si i pazakontë rrëshqet drejt veçimit. Është virtyti i leksikut erudit, estetik e filozofik që përparon për fanitjen e përhumbur tek ardhmëria. Veças krijuesit e vërtetë nuk e njohin krahasimin. Të gjithë bashkë ngjajnë me sahatë të paqëllimtë që gjithkush vështron orën e tij dhe në peshore si dinjitoze dalin pa peshë. Po ku ta dinë mendjet e paajrosura se në poezi numrat nuk numërojnë, metrat nuk matin dhe aq më keq lavdërimet në brohorimë nuk lavdërojnë. Po të dritësosh pak vëmendjen këto i kundron edhe në këtë studim të Anton Nikë Berishës, të miqësuar tejet me alkiminë e shpirtit poetik të Matos, me humnerat dhe hapësirat e tij

farfuritëse ku shpërfaqet poezia – pulëbardhë flatëruese, eterike, si dritë që nuk njeh shuarjen. E çlirët, ndjeshmëri e brishtë kaotike si copëz përjetësie. Në rënien e tiranisë kërkon plagët e saj. Si përrethësi e poetizuar në çdo metër katrore është gjerësi e pamatë, tingëlluese, vegimtare në universalizmin e lirisë. Fundo në misterin e mëvetësisë. Në nivele të epërme absolute e copëzuar, errësirë e zhvirgjëruar nga vezullimi flakërues, pllenuese e vazhdimeve. Anije e dehur me aventurën e lundrimit në pabregzim. Furi e një ligjërimi strukturor, në tronditje, dalldi e ritëm. Risike deri në vdekjen e së shkuarës. Fjalët gjallërojnë, lëvizin, përthyhen, provokojnë, manifestojnë në ngritje vibruese nga dëshira  për të përfshirë gjithçka. Në betejë: cilësia kundër sasisë.  Edhe pse e vetmuar si “Shkretëtirë Harrimi’’ arrin të çlirojë një energji magjepse tejet drithëruese. Demiurg kaq i rrallë si Agim Mato përherë në befasime spirale e fshehin të padukshmen tek dukshmëria.  Këto ndjesi  keni për t’i gjetur  edhe më shumë në meditimin e përkorë të profesor Anton Nikë Berishës, në filologjinë e tij kaq të begatë, që është bërë njëjtësi me Poetin, për të thënë se një vepër  madhore tani ka mbërritur, ndaj nuk mund të zhbëhet më. Në këtë libërth është thellësia e një koshience transcendentale në perspektivën e këndvështrimit ndryshe, që vëzhgon, këlthet e në esencën e vet thadron vlerat  e natyrshme, format e realitetit narrativ, të vagullta e marramendëse...Larg puritanizmit tradicional, manierave dhe pozimeve inferiore nga huazimet,  botën e tij diturake ngjyrosur me filozofimin sa të ndjerë e ftillues, e lavdëron vetëm mrekullia e kënaqësisë estetike.

PREND BUZHALA: Komunikimi estetik si akt i zgjedhjes së poezive

Prend BUZHALA

KOMUNIKIMI

ESTETIK

SI AKT I ZGJEDHJES 

SË POEZIVE

(Agim Mato: “SHKRETËTIRË HARRIMI”, poezi, zgjedhjen dhe parathënien Anton Nikë Berisha, Shtëpia Botuese “Faik Konica”, Prishtinë 2018) 

A  thua, a na shëron harrimi?Në fakt, poetët nuk harrojnë. Kanë kujtesë të fortë. Dhe poezinë e kanë si ilaç për t'i harruar kobet e jetës personale dhe shoqërore. Vëllimi poetik "Shkretëtirë harrimi" ndahet në shtatë cikle e që mund të lexohen si shtatë rrathë që sugjerojnë figurativisht misterin, urtësinë, besimin e fortë në vetvete, intuitën, kërkimin e vazhdueshëm për të fshehtat e ekzistimit, karshi gjashtë numrave tjerë që i lexojmë si shenja ankthi e shqetësimesh të përditshme.

1. Poetologjia e librit

Në të vërtetë, këta shtatë rrathë ciklikë janë shenja poetike të kapërcimit te një rrafsh i epërm, suprem, kundruall realitetit të përditshmërisë. Kësisoj, përtej kategorizimeve të tipave të lirikës tradicionale, këto shtatë cikle sugjerojnë një botë të një rendi më të lartë vlerash të qenësisë së jetës e të ekzistimit.

Cikli i parë "Pagjumësia e fjalëve" lexohet si Dramë e Krijimit nëpër kohë apo si këngëtim i Mitit të Frymëzimit; ciklin e dytë "Shpirtësi deti" e lexojmë si një Monument Poetik për detin, me motive jonike. Më tutje thurret një lirikë arkeologjike. Ndërkaq cikli i tretë "Shakullinë dallgëlsh", frymëmarrja poetike ligjërohet si lekturë nacionale për Atdheun (realiteti i jashtëm si realitet shpirtëror), te i katërti "Pres të ik nga ky trup" ngërthen biografemat lirike a njësitë motivore, ideore e tematike të jetës personale (si ndërkëmbim realitetesh artistike e intime), kurse i pesti "Ujëvarë bardhësie" tashmë thellohet te vertikalja e qenies sonë, te këndimet antike, mitologjike dhe historike. Një peizazh modern, figurativ e ekspresiv njëkohësisht, një respekt ndaj veprës hyjnore të natyrës e rikrijimi i saj me artin e fjalës poetike, e përshkon ciklin e gjashtë "Valle pulëbardhash", kurse te cikli i fundit "Bukuri e heshtur", vjen një si kurorë lirike, ndjesia e dashurisë, e cila këndohet si më e bukura, më e magjishmja, tejhyjnore e mbiqiellore, me protagonistët që personifikojnë modelet e përsosura, ideale, të lëndës së kënduar a të subjektit që i drejtohet.

Porse shtatë ditë janë edhe simbolikë e javës, i numrit magjik e të shenjtë. Asociativisht, poetologjia e këtij libri na sugjeron se kjo përsosmëri e rrumbullakësuar e sferave të larta të kërkimit, mbështetet në shtatë shtyllat-cikle të larttheksuara, siç janë: Fjala (poezia, frymëzimi), Rrethi (ambienti, deti), Atdheu, Vetvetja (biografemat), Historia e Miti, Natyra, Dashuria.

Vëllimi poetik hapet me vargun "Kur zbrita pas tridhjetë vjetësh në minierën e braktisur të poezisë", kurse më tutje ligjëron për "vuajtjet e netëve të vetmuara". Kësisoj, po qe se shkretëtira është hapësirë e papërshta-tshme për ekzistencë, atëherë aty ka ndodh dhe një harresë. E, harresa është më e rëndë se vdekja, thuhet diku.

Dhe le t'i lexojmë  këto shenja poetike së bashku me numrin pas tridhjetë vjetësh, që korrespondon me numrin biblik 40 vjet, 40 ditë etj, e që ndërlidhen me shkretëtirën, si vend i sprovave të vuajtjes dhe i përballimit të tyre. Porse këtu ka ndodhur një dramë që zgjat disa dekada biblike.

Këto shtatë cikle janë dhe përkushtim poetik i kërkimit të shpresës dhe të të vërtetës, si udhërrëfyes të jetës për t’i zgjidhur misteret e vuajtjes, të krijimit e të fatit të ndërliqshëm jetësor.

2. Poezia e zgjedhur në aktin e ri krijues

Anton Nikë Berisha është i njohur qe disa dekada edhe si antologjist dhe përzgjedhës i rreptë i vlerave poetike. Në këtë mënyrë, një libër i përzgjedhur me poezi, është më shumë se një  vepër letrare, është pikë referimi e tregues i krijimtarisë së një krijuesi, kohe e letërsie, dhe jo vetëm një përmbledhje dosido. Janë dhjetëra krijues po ashtu të vlerave të mirëfillta letrare, veprat e të cilëve Anton Nikë Berisha ua ka bërë përzgjedhjen poetike. Le t’i quajmë ato edhe si lektyrë jona nacionale e poezisë, pikërisht me punimet e tipit parathënie, të cilat janë studime të mirëfillta të asaj krijimtarie, nga njëra anë, dhe një tregues i kontekstit historiko-letrar e rikrijues i poezisë sonë përgjithësisht.

Duke i kundruar së brendshmi këto krijime të zgjedhura, le ta themi që akti i tillë i zgjedhjes është edhe akt krijues, duke pasur parasysh se titujt e librave, të cikleve apo të ndarjes në cikle, e në jo pak raste ndodh edhe titujt e poezive, bëhen nga përzgjedhësi A. N. Berisha.

Strukturimi brenda një libri i krijimeve të zgjedhura, e detyron atë që ta ketë kriter edhe komunikimin estetik me lexuesit e sotëm, me teoritë letrare, e sidomos me modelet e krijimit e të receptimit, gjithnjë me një sistem argumentues, komentues e interpretues të leximit.

Kur José Ortega y Gasset, filozof dhe eseist spanjoll, e konsideronte poezinë si një algjebër të lartë të metaforave, kishte parasysh semantikën e pasur e të ndërliqshme që ajo ia dhuron lexuesit. Nuk është e habitshme, prandaj, pse poeti Agim Mato nga Saranda, në të tre librat e tij poetikë "Jashtë eklipsit" (2012), "Fundo" (2012) dhe "Lundrimet..." (2014), qëmton simbolet, metaforat e figurat tjera të detit dhe të aktit poetik, nga njëra anë, si dhe kuptimet e pasura që t'i dhuron kjo poezi, nga ana tjetër. Kësisoj, edhe te ky vëllim bartet biopoezia, e shtresëzuar me mitet, antikitetin, historinë dhe fëmijërinë... deri te një kozmologji e pasur lirike; më tutje përthellohen biografemat e vuajtjes (poeti ishte i përndjekur edhe për shkak të poezisë, edhe për shkak të prejardhjes familjare), shpleksen kujtime, zbërthehen poetikisht reminishenca historike... deri te një rit i përhershëm në përsëritje si apokalips kohësh. Te ky vëllim i me poezi të zgjedhura vjen me një botë poetike më të konsoliduar, më e nuancuar, me poetikën e imazhit, me vënien në gërshet të mitit poetik mbi gjithësinë dhe botën e misterit e të enigmave, dashurisë dhe kujtesës  ...e deri te një bibël poetike e vuajtjeve... Dhe, të gjitha këto së bashku, na e dhurojnë poetikën e detit.

3. Poezia “I murosuri”, një lexim

Shpesh në këto poezi i përshkojnë, si një fill i kuq, biografemat lirike a njësitë motivore, ideore e tematike të jetës personale dhe të vuajtjes. Vuajtja është e shumëfishuar, ajo ther jo vetëm ekzistencën e tij, por edhe ekzistencën e krijimit artistik. Ai e ka ndërtuar murin e tij ekzistencial, por edhe murin e tij të krijimit, për shkak se arti e kryen një funksion të fshehtë, të pahetueshëm, tejet fisnik, atë të lidhjes me botën, me njerëzit:

Me dhjetra vjet jam rropatur

buzë kumit të harresës,

Urën e Poezisë ndërtoja

Të më lidhte me njerëzit. (poezia “I murosur”)

Poezia “I murosur”, e sintetizon kaq bukur fatin e krijuesit nëpër dhjetëravjeçarët që po e shkruanin këtë baladë të mundshme. Tash, ata rrënuesit, nuk enden vetëm natën, por në pikë të ditës; ata janë hafije e burokratë, kontrollorë e mbikëqyrës të gjithëfarsojshëm.

Tash këtë baladë legjenda po e zbriste në realitetin konkret, në legjendën e jetës e në legjendën e poezisë: i murosuri ishte vetë poeti! Ai ishte dhe ndërtuesi dhe sakrifikuesi, që fuste brenda artit shpirtin e tij, mu si ata ustallarët e moçëm të Urës së Artës. Urë që qëndron dhe i sfidon kohët e shekujt... me amshimin e  me dëshmitë e saj. Agim Matos, edhe historia edhe letërsia gojore, edhe miti edhe legjenda, e interesojnë për të krijuar rrezatime kuptimore e meditative për të kaluarën personale e të përbashkët dhe për të sotmen; historia dhe aktualiteti, mitologjia dhe trashëgimia popullore, janë temat bosht rreth të cilave ndërthuren dhe shprehin interesimet krijuese përgjithësisht në letërsinë tonë.

Mato arrin ta thurë me një komunikim të qartë, ku mesazhi dhurohet e, nëse ai është i paqartë, i stisur nga ndonjë mjegullim metaforik, bëhet për ta zbuluar artin nën velin e së bukurës estetike.

Nuk është e rastit, prandaj, përse kjo poezi mban datat e krijimit 1974-2011... si poezi që SIMBOLIKISHT shënjon dhe rrugën krijuese gjithë mundime deri te ky libër. Tek shqiptarët flijimi zakonisht lidhet me një urë ose me një kështjellë. Siç dihej, flijimi bëhej për nder të hyjnive për të fituar simpatinë e tyre, për lidhjen e botës së përtejme me të gjallët, flijimi bëhej për shpirtin në shenjë faljeje a kërkese.

Poeti ia del në krye që mrekullisht ta thurë mbindërtimin e tekstit artistik mbi atë historik a gojor... Mbiteksti lirik ngërthen dhe paradigmën e tekstit gojor.

I tillë vjen pas 30 vjetësh poeti... vjen “jashtë eklipsit”, a errësimeve që zgjatën së tepërmi. Gati pafundësisht!

Diçka, megjithatë, është shembur që të vijë në duar të lexuesve edhe arti poetik, edhe shtegtimi i gjatë... Frika u shemb, diktatura, u plandos si kështjellë prej letre, vetvetiu pothuajse... por ato i shembi vuajtja që kap përmasa tejkohësh, si një vuajtje përtej jetës!

Si një ringjallje shpirti!

Te e fundit, a nuk e ka këtë përmasë të së madhërishmes shpirti shqiptar që ringjallet, si një Konstantin shqiptar a si një Jezus i vuajtjeve biblike të besimit?!

E pra, besimi nuk u shemb, besimi njerëzor si entitet i qenies.

Kësisoj, të duket sikur poezitë, të ardhura pas 30 vjetësh, thuren nga një strategji e posaçme kundrim-reflektimi i të madhërishmes që ringjall shpirtin e poetit. Thuren si poetikë e kujtesës e ku bartës i këtij narracion-lirizmi, është vetë folësi lirik, si ideografi poetike e autorit-krijues.

4. Memoria poetike

Poeti zë e pozicionohet nga katakombet e kësaj kujtese, që spërndritet nga shpirti krijues. Kujtesa për kohët që u jetuan, duhet të ketë qenë e fortë për krijuesin që u sprovua e u përbirua nëpër ato ngushtica kohësh, për ta skalitur atë në trajtën më të lartë e më të bukur të thënies, siç është poezia. Kjo kujtesë jeton në ne e brenda nesh, te secili prej nesh, mbetet thesar i përhershëm, i vazhdueshëm, që shpesh e shpesh na e ringjall të kaluarën.

Vijnë lirikat , në të cilat memoria poetike spastrohet nga mbeturinat e kohës, prandaj ajo është kujtesë e përndritshme e vuajtjeve dhe dhimbjes, e përvojave të hidhura dhe i të mbijetuarve, i të ringjallurve... Poeti, prandaj, e shkruan, një si “program poetik” mbi frymëzimin që e vë në ballë të librit, me titullin “Mea culpa”. Këtë vetërrëfim mëkatnor ai mund ta ligjërojë vetëm nga rrëfyestorja lirike, e jo nga të tjerat që e profanizojnë të bukurën; se vetëm aty gjendet altari i shenjtëruar, ku mund t’i dhurohen të fshehtat, mëkatet e pabëra poetike, për të cilën pagoi shtrenjtë.

Rikthimi nuk është i lehtë.

Kur poeti shtegton nëpër brendinë e tij, në kërkim të thelbësores, esenciales (“duke kërkuar arin e fshehur nëpër guva”), ai udhëton nëpër hapësirat e paprekshme e të shenjta të një tempulli monumental, (“si kishin rrojtur kaq gjatë në këtë harrim të pashpirt”), aty ku ai gjen emocionin e zjarrtë dramatik e të pastër të artit (“duke qëlluar me gjithë fuqinë magmën e trashë të kohës”), apo gjetjen e të bukurës kudo përreth (“tërë ai laborator kujtese/ tërë atë punishte arti që ma mbyllën me forcë/ tërë atë lakimi të shpirtit/...”).

Tashmë te kjo poezi zë e këndohet deti. Te poeti nuk ka se si të mos hedhë spirancat e tij metafizike-metaforike e semantike, nëpër këto kika kundrim-frymëzimesh. Jugu dhe Deti Jon, Saranda dhe Butrinti, nuk mund të zbërthehen poetikisht, në të gjitha përmasat e thellësive e të lartësive, as në ato të gjerësive; ato kanë vertikalen që zbret nga lartësitë në thellësitë e pafund të detit dhe antikës, historisë dhe mitit, kanë dhe horizontalen simbolike, që e thurin golgotën a kryqëzimin e kohëve, të ekzistencës e të jetës. Kanë dhe përmasën metafizike e shpirtërore...

Dhe nuk ka se si të mos ketë edhe atë elementin autobiografik, meqë edhe vetë krijuesi është nga zona bregdetare. Vetë ky ambient jonik përreth, kështjellat, shpellat, bjeshkët, bregdeti, njerëzit, peshkatarët, meteorologu plak, kapedani plak, gjahtarët e peshkut etj janë të atij ambienti. Ato përvoja të fëmijërisë së tij e të jetës së tij së andejmi, i ka bartur në përvojën e tij poetike.

Aty, te ky bregdet, lindin e krijohen kujtime që jetojnë amshueshëm, përtej kohëve, krijohen miqësi të pafund, lojëra të paharrueshme, ngjarje peshkatarësh e marinarësh, aventura fëmijërore për kërkime, për kureshtje të pafund  për njohjen e botës së detit, peshkimit, botës së faunës dhe florës detare, toponimisë e emërtimeve tjera bregdetare. Aty spikat një identitet krejt i veçantë shpirtëror.

Spiralet e kryetemës së detit, lëvizin e zgjerohen, gjithnjë duke u përtëritur, duke u freskuar e thelluar, duke e përcjellë MESAZHIN përkatës të kohës, atë mesazh të ringjalljes. Dhe DETI është ajo shtysa që e vë në lëvizje këtë mesazh të madh të ringjalljeve shqiptare e jetësore, për ta mbajtur të pashprishur atë frymë autoktonie, atë frymë përtëritëse etnie e humanizmi, pa as më të voglën urrejtje ndaj të tjerëve.

Së këndejmi, shkon gjithnjë në rritje e në ngjitje ajo trajektorja e emrave, leksikut etnik autokton, jonik, miteve, legjendave, kohëve...

5. Leximi i metaforës sintagmatike

“shkretëtirë harrimi”

Kur lexojmë metaforën sintagmatike “Shkretëtirë harrimi”, menjëherë përpara nesh na shfaqet një imazh i hapësirës së fshirë, pa jetë:

si kishin rrojtur kaq gjatë në këtë harrim të pashpirt,

kurse poeti është ai që jepet pas ndjeshmërisë së humbur, diku nëpër katakombet a skenat e moçme, duke gërvishtur kujtesën, kurse, në vetminë e tij të gjatë, ai ka ngritur një shtatore spirtuale:

Erdhe vonë, hyjnia ime. Nga pritja e gjatë

Kaq herë e modelova shtatoren tënde

Që në fëmijëri gërvishtja në kujtesë

Skena primitive

si skenat e gjuetisë

në artin prehistorik të shpellave.

Metafora “shkretëtirë harrimi” më tutje sugjeron lirinë e shprehjes aq të mohuar, nga njëra anë, si dhe domosdoshmërinë për t’u përqendruar, zhytur e kredhur në thellësitë e qenies, nga ana tjetër. Idetë e tekstit më tutje na çojnë kah thelbi e fryma e kulturës sonë, posaçërisht e jugut, me mitet, gjeografinë (detare) historike, trashëgimi-në tonë materiale  shpirtërore; do të thotë, që, vetëm nëpërmes këtyre elementeve ne e mbajmë mend qenien tonë, vetveten:

Kisha frika

ta thosha emrin tënd. Zbrisja në Butrint dhe fshehurazi

dilja të prisja në portën Skea

nga patën hyrë dikur ushëtarët homerikë

(...)

Shtrihesha në qelat nëntokësore të dyzet shenjtorëve,

larg të tjerëve,

të lëpija plagët që më shkaktonte pritja jote.

Folësi lirik i drejtohet një vete tjetër, në veten e dytë. Emocioni, kësisoj, bëhet më personal dhe më krijues, bëhet një ndjeshmëri krijuese. Është ai kërkimi sistematik për përvojat historike e jetësore, të njohjes së qenies sonë që nga “skenat primitive”. Subjekti poetik, kësisoj, të duket se është një folës i përjetshëm: sipas Hajdeger e filozofëve tjerë, njeriu është qenie-në botë, njeriu është edhe kombi, edhe gjeografia, edhe shteti, edhe shtatoret, edhe shtresa shoqërore, edhe universi vetë...sepse i thur raportet me gjithçka në këtë rruzullim. I vetmi që ndërton e krijon raporte me gjithçka, edhe me historinë. Prandaj ky folës, që shënjon ideografinë e mileniumeve dhe të kohës sonë (një ndërlidhje e mahnitshme kohësh e hapësirash që e krijon lirika e Matos); është edhe poeti vetë, që vë dialog lirik me gjithçka përreth e në thellësi kohës e tejkohësh.

Në këtë bashkëndjesi e dialog me qenien Tjetër (të vetes së dytë), qenia hapet ndaj tjetrit, rikrijohen energji të reja, shqiptohen thesaret e  shpirtit, kurse si ideal i një arketipi të tillë, është një udhëtim i magjishëm sa mitik, aq edhe lirik e gjeo-historik. Ky është edhe një akt i të bërit Një të qenies, të qenies që e do (ndjeshmëria poetike dhe ndjeshmëria e errosit: “poezinë në një krah/dhe dashurinë në anën tjetër”. Krijimi nënkupton edhe vazhdimësinë e vet ndër breza, dhe i konfirmuar ndër breza, për ta mundur harrimin, shkretimin e harrimit. Arti shprehet me simbole e figura. Poeti dëshiron përtej një simboli a figure: që krijimi si kulturë e mos-harresës, të shndërrohet në krijim ontologjik, aty ku, përpos përvetësimit të simboleve të realitetit, ti do ta përvetësosh edhe realitetin vetë. Krijimin dhe kulturën vetë. Pritja, prandaj, ishte aq e gjatë. Dhe fuqia e artit qëndron në ripërtëritje e tij, në riinterpretimin poetik të “gjërave” e të realitetit vetë.

Poeti dëshiron të na ballafaqojë me pyetje jetike: a do të ketë “kohë të sotme” pa të kaluarën, pa gjeo-historinë, mitin dhe kujtesën? Pa këta “udhëtarë homerikë”? Krijuesi na bind: secili kërkim modern, risimtar, i artit, është edhe konfirmon i kësaj tradite e kujtese. Është çelësi i identitetit tonë autentik; nëse dje (socrealizmi, poezia “Me librat e mi më qëllonin”, mohoi shumë çka nga e kaluara, në emër të “njeriut të ri”), a nuk e shndërroi në shkretëtirë harrimi universin e qenies sonë? Edhe sot: në emër të risive artistike, postmoderne, ideve globaliste, për të hequr dorë nga e kaluara, për ta shndërruar në hapësirë të bardhë; ndodh i njëjti fenomen, vetëm se nga “skaji tjetër”.

Poeti ka të drejtë: nuk heq dorë nga e vetja, nga hapësira e vet.

As nga arti i vet.

Shtator 2018

Nga libri "Në aktin e leximit" Vëllimi X , 2019

Memento

MEMENTO

Mund edhe  të mos ishim takuar në jetë,

mund edhe të mos kishe ardhur ashtu

si një shtojzovalle, e sigurt në vetvete

e të uleshe përballë  meje

me flakën shkrepëtitëse të syve,

që mbushi me një dritë koralesh tërë qenien time.

Zëri yt u derdh si një shushurimë valësh.

Mund edhe të mos kishe ardhur

dhe gjërat mund të kishin mbetur si më parë.

Mua nuk do të më mbulonte ajo dritë e tepërt

që vinte nga thellësitë e detrave të tu,

ai verbim i ajrit rreth e rrotull,

ajo klithmë habie, ajo drithërimë.

Nuk ma mbajtën këllqet tërë këtë vërshim vezullues

         që përmbyti ç’ gjeti përpara

dhe m’u desh të rivë në vendin e vet

gjithë shtyllat e rrëzuara brenda meje. Nga të çarat

  e shpirtit

filloi të rrjedhë teprica e dritës

si ca përrenj kanionesh.

Deti me mistere si sëndukët e gjysheve

DETI  ME MISTERE SI SËNDUKËT E GJYSHEVE

U  rritëm në një qytet të vogël

me palma, me bukonvile

dhe shkallë që  na nxirrnin te deti.

Atëherë deti Jon, që frymonte pareshtur nën shkëmbinj,

ishte për ne i mbushur plotë me mistere si sëndukët

                                                                         e gjysheve.

                                         

Hapnim mbulesën e trazuar të dallgëve

dhe fusnim në të dëshirat, ëndrrat, udhëtimet e

  pakryera,

fusnim botët e panjohura,  anijet e lashta, kohërat.

Deti ishte vet magjia që na kishte rezervuar fati.

Ne, një tufë këmbëzbathurish të uritur,  me gishtat

     e duarve

 të shpuara nga gjembat e fiqve të detit,

me duart e nxira nga pefkat e pishave të buta,

me xhepat e fryra nga hizet, të etur

për lodra dhe bredhje  mbushnim  si pinguinët pllakat

     shkëmbore

të Plazhit të Vjetër.

Atje, te Guri i Madh, të shtruar me beton,

si një trampolinë,

merrnin vrull,  hidheshim me rrotullime në ajër 

dhe zhyteshim me kokë në thellësirën e blujtë,  syhapur,

duke shijuar çdo herë mrekullinë  e depërtimit në një

     botë të pafund çudirash.

Kur na merrte uria e drekës

shkëputnim patlat nga shkëmbinjtë e nënujshëm,

qëronim iriqtë e detit

dhe i kapërdinim të gjalla.

Deri pasdite vonë dielli na digjte supet, ndërsa na

   ciflosej lëkura e hundës.

Shëtisnim pranë mureve antike, mozaikëve, 

saqë çdo ditë dukej sikur rronim në kohët e  lashta,

pranë heronjve homerikë.

Para se të  na mblidhte shtëpia

ngrinim mbulesën e trazuar të dallgëve, nga merrnim

                                me vete ëndrrat

për natën që po vinte.

Plazhi i Krorëzës

PLAZHI I KRORËZËS

Këtu natyra është si në ditët e para të krijimit të botës.

Edhe rëra e plazhit, edhe shkëmbinjtë që dalin nga uji,

edhe deti, edhe fundi i tij

mbajnë të pashqitur vulën e  Krijuesit.

Shkelim me kujdes, krup-krup, 

mbi këtë virgjëri rëre të koraltë

dhe ndruhemi  mos hedhim në rërën e larë nga deti

bishta cigaresh.

Edhe zogjtë e shumtë,

për ruajtjen e mjedisit ku rrojnë,

duken si të porositur mos t’u bjerë asnjë  fije kashte

     nga sqepi,

që mbartin për ndërtimin e çerdheve të tyre.

Këtu gjithçka është e  veshur me ajër dhe dritë

aq sa bluja e thellë e detit dhe ngjyra e smeraldit

 na sugjestionon.

.

Këtu koha ka ngecur dhe nuk e dimë

në ç’ epokë gjeologjike po çapitemi.

Dëgjojmë ritmin e përpiktë të valëve

që shtyjnë përpara rërën e ndritshme

dhe e tërheqin në zmbrapsje, si mbylljen e një refreni.

Dikush prej nesh

lëshon një thirrje me zë të lartë dhe të gjithë e ndiejmë

kthimin e shumëfishuar të jehonës.

Na ngjan se kemi hyrë në një tempull të harruar.

Dhe për çudi

 fanepset para nesh një manastir i braktisur mbi shkëmbinj,

i pashkelur prej shekujsh nga murgjit dhe besimtarët!

Në shpatet e pjerrëta  rritet një pyll i dendur e vertikal

prej ilqesh, dushqesh, lisash e valanidhi,

në garë se kush të arrijë më parë qiellin.

Për të gjitha këto, pa dashur belbëzoj një lutje:

Mos ardhtë dora jote, o njeri, që ta zhbëjë këtë bukuri

me betonet e infrastrukturën  moderne që ke  shpikur.

06.04.2014

Projektimi i së ardhmes brenda konceptit të pritjes

 PROJEKTIMI I SË ARDHMES BRENDA KONCEPTIT TË PRITJES

(Parë te vëllimi poetik Shkretëtirë harrimi i Agim Matos)

Nga Dr. Irena Gjoni
 

 

1.     Hyrje

Shkretëtirë harrimi është vëllimi më i ri poetik i poetit Agim Mato. Vjen si një botim i Shtëpisë botuese “Faik Konica” në Prishtinë (2018). Ky autor, përmes kësaj përmbledhjeje të plotë,  prezantohet për herë të parë për lexuesit në Kosovë. Përzgjedhja e poezive, konceptimi i antologjisë dhe përgatitja e saj, është bërë nga  profesor Anton Nikë Berisha. Ky vëllim është një përmbledhje e poezive  më të mira të Agim Matos, përzgjedhur nga librat e tij poetikë të shkruar në vite. Vlen për t’u vlerësuar puna e profesor  Berishës për sqimën e përzgjedhjes së poezive të këtij autori si dhe për shoqërimin e kësaj antologjie me një parathënie të zgjeruar analitike për gjithë krijimtarinë poetike të Agim Matos. Përmbledhja është organizuar në ciklet: Pagjumësia e fjalëve, Shpirtësi deti, Shakullinë dallgësh, Pres të ik nga ky trup, Ujëvarë bardhësie, Valle pulëbardhash, Bukuri e heshtur.

2.     Tragjizmi i pritjes, në rrugëtimin poetik të Agim Matos

...Edhe në baladat më të trishta, ku pritja merr përmasën e të jashtëzakonshmes, formula e saj magjike prej kohe, është mitike: nëntë vjet e nëntë muaj e nëntë javë e nëntë ditë e nëntë orë ... . Pas kësaj hapësire të limituar, gjithçka zhbëhet.

E nisa me pritjen baladeske këtë shkrim për Shkretëtirën e harrimit të poetit Agim Mato, sepse gjithë vorbulla poetike e këtij libri, sillet rreth poezisë antologjike Mea culpa, që shërben si mitra ku ngjizen gjithë bërthamat e tjera poetike të këtij vëllimi. Ndërsa vet kjo poezi, vjen si shkëndija në një natë të errët, që sintetizon 30 vite pritjeje të takimit të poetit me Muzën e tij, me Lirinë e tij, me procesin e krijimit të tij, me Poezinë e tij, me Librin e tij pikërisht aty ku i kishte lënë: në minierën e braktisur të poezisë së tij.  

Kur zbrita sërisht pas 30 vjetësh në minierën e braktisur të poezisë,/ e po çapitesha në galeritë e lëna përgjysmë/ duke kërkuar arin e fshehur nëpër guva,/ veglat e mia të punës/ të shpërndara pa kujdes në çaste zemërimi me perënditë, ngurova papritur dhe ashtu fluturimthi,/ bëra të ngjitem lart, ku prej kohësh përgatitesha për salltanetin e madh të vdekjes...[1] (Shkëputur nga poezia Mea culpa).

Treshi mitik këtë herë shfaqet i dhjetëfishuar, çka rrit tragjizmin e pritjes që përgjatë këtyre viteve të gjatë, që nuk u dihej fundi, dukej sikur horizonti i pritjes ishtë i pakohë, ose mbikohor. Ngjashëm me një pritje absurde beketiane.

Po çfarë kishte ndodhur me Agim Maton, me atë poetin e ri e plot ëndrra që sapo kishte spikatur si talent në letrat shqipe? Pikërisht kjo spikatje dhe dalja nga kornizat skematike të letërsisë së realizmit socialist, duke aspiruar lirinë poetike, bëri që Zeusi i kohës të vendoste t’i hiqte të drejtën e botimit. Në këto kushte, ishte sikur poetit t’i hiqej e drejta për frymëmarrje dhe këtu filloi edhe kalvari i tij shpirtëror. Shtrihesha në qelat nëntokësore të dyzetë shenjtorëve/ larg të tjerëve/ të lëpija plagët që më shkaktonte pritja jote[2] – thotë poeti. (Shkëputur nga poezia Erdhe vonë hyjnia ime).

Jetojmë në një qytet të vogël, jemi miq mes poetësh dhe përsëri e njohim kaq pak njëri – tjetrin. Duket sikur vendi i dikurshëm ku të kanë lënë pa frymëmarrjen shpirtërore e poetike, i ka ende të freskëta ato gjurmë që dhembin dhe e vetmja mënyrë për t’i tjetërsuar, është vetëm përmes vargut poetik. Duke iu shmangur rrëfimit të drejtpërdrejtë, që edhe ai ka vlerën e vet. Mbase ishte i nevojshëm krijimi i një distance gjeografike,  distance gjuhësore duke iu drejtuar një auditori të huaj, si  për të krijuar një distancë epike rrëfimi për të qenë i ftohtë e objektiv në rrëfim e në zbulim shtresash palimpsesti të kujtesës mendore e shpirtërore. Dhe pata rastin që të isha prezent në një rrëfim të trishtë të Agim Matos përballë një auditori prej liceistësh në Bari të Italisë ku ishim të ftuar të dy së bashku. Interesi i madh i atyre të rinjve italianë, për të njohur sa më shumë nga jeta dhe krijimtaria e poetëve shqiptarë të ftuar, ngacmuan kujtesën e Matos duke rrëfyer përmes detajeve të panjohura, gjithcka çfarë ndodhte me një poet që i hiqej e drejta e të shkruarit e të botuarit për arsye absurde, rrëfimi për ndjenjat e përziera brenda hapësirës kohore 30 vjeçare. Me dhjetëra vjet jam rropatur/ buzë lumit të harresës[3] – thotë Mato (Shkëputur nga poezia I murosur).  Pikërisht këto detaje, ndjeshmëria në rrëfim, njohja me një anë të panjohur të këtij poeti, më bënë edhe mua ta shoh në një dritë tjetër krijimtarinë e tij poetike.

3.     Reflektimi i honit poetik në krijimtarinë e Agim Matos

 Rasti i poetit Agim Mato, është unik në letrat shqipe për sa i përket kësaj situate, sepse reflektohet si një vakum shkrimi edhe në dorëshkrim, por jo vakum shpirtëror. Poeti  ynë e ka ruajtur thellë në vete të vërtetën e tij, të vërtetën e vendit të tij, të vendlindjes së tij, të njeriut të tij që për rreth tridhjetë vjetësh heshtjeje, është shtresuar e ngjizur, është pjekur e stërpjekur brenda shpirtit të tij[4], -  shprehet Anton Nikë Berisha në parathënien e librit.

Pikërisht, si ka reflektuar në krijimtarinë e tij ky hon unik poetik i Agim Matos, në çfarë trajtash është shndërruar, si u përball e u përplas me rrufetë e lirisë hipotetike, si projektohej koncepti i së ardhmes dhe dimensioni i saj brenda konceptit të pritjes, si komportohet në momentin që e ka lirinë e munguar dhe si e menaxhon artin poetik në kushtet e reja, shfaqen dukshëm te vëllimi i fundit poetik Shkretëtirë harrimi.

Ajo që vihet re në poezinë e Agim Matos të realizuar pas akumulimit të tij 30 vjeçar nën diktaturë e të shpërfaqur në dekadat pas viteve ’90, shprehet më së miri nga studiuesi Minella Gjoni në librin Fjalë zemre, ku shkruan për këtë poet: Mato sjell në poezinë shqipe një sërë cilësish të reja që lidhen me një shkallë ndjeshmërie të lartë, me një vetëdije estetike të re, që e ka bazën në rivlerësimin e figurës e të shprehjes poetike dhe në tërësi me emancipimin e poezisë aktuale. Shenjat e dukshme të këtij moderniteti janë se ai e ndien veten kryekëput poet, krijues, duke e konceptuar poezinë të çliruar nga detyrime të natyrave të tjera politike a sociale.[5]

4.     Projektimi i së ardhmes brenda konceptit të pritjes

Po çfarë na thonë poezitë e Agim Matos, se çfarë ka ndodhur me poetin në kushtet e një izolimi artistik? Cikli Pagjumësia e fjalëve e tregon më së miri se   ndërgjegjia artistike letrare e Agim Matos, përmes akumulimit shpirtëror, ka sofistikuar mjetet e “luftës” për një identitet midis një veteje personale poet dhe një krijese e kushtëzuar nga rrethanat historike dhe politike të kohës.

Që në fëmijëri, gërvishtja në kujtesë skena primitive/ si skenat e gjuetisë/ në artin prehistorik të shpellave./ kur m’u forcuan kërcinjtë,/ fillova të shkelja këmbëzbathur/ si një eremit nëpër gjiret e fshehta të  detit/ dhe të prisja të vije,/ si një Afërditë e ngjizur nga dallgët./ (…) Me një furçë më vunë të zografisja/ muret e zvetënuara të një epoke./ Kisha frikë ta thosha emrin tënd.[6] (Shkëputur nga poezia Erdhe vonë hyjnia ime).

Ky vakum shkrimi e dorëshkrimi i Agim Matos, është i lidhur si me instiktin e ruajtjes së vetes, si me instiktin e zhvillimit të qenies poet brenda tij, në pritje për një kohë tjetër. Pas vetes, si pas një dritareje,/ qëndroja në pritje të lirive të munguara[7], - thotë poeti. (Shkëputur nga poezia  Shembëllimi).

Një nga këto mjete “lufte” për një identitet midis një veteje private poet dhe një krijese e kushtëzuar nga rrethanat historike dhe politike të kohës, është projektimi i së ardhmes poetike brenda pritjes së tij poetike. Kjo ndodh sepse e ardhmja nuk është një atribut i jashtëm që i imponohet njeriut, por tipar thelbësor i ekzistencës së tij dhe i përcaktimit të kuptimtësisë së saj.[8] Kjo duket më së miri te vargjet e poetit: Dua ta mbledh hijen time, ta palos/ për ta lëshuar në një kohë tjetër./ Dhe dua t’i ikë kësaj udhe/ që më zhduket nën këmbë/ si një gjarpër i trembur. [9] (Nga poezia Lëkurë e fjalëve të kota).

 Koncepti i të ardhmes te poezitë e Agim Matos, shihet si tipar i ndërgjegjes artistike dhe bëhet njësh me ndjesitë e brendshme, në varësi të luhatjeve shpirtërore e poetike përkatësisht me situatat rrotull tij. Nga një anë ngre krye dëshira, besimi, shpresa e nga ana tjetër dyshimi, ankthi, frika. Të gjitha këto, të shprehura më së miri te poezitë e vëllimit Shkretëtirë harrimi. Megjithatë, ato që shndrisin më shumë, janë shpresa dhe besimi.

Brenda shpresës dhe besimit, ndërtohet edhe struktura e kohësisë me tri dimensionet e saj: të shkuarën, të tashmen dhe të ardhmen, duke përcaktuar dhe raportin e rendin mes tyre. Kjo duket në shumë poezi të Matos, por po veçoj Pres të ik nga ky trup: Pres të ik nga ky trup,/ nuk mund të banoj më/  në këtë karrakatinë të djegur nga ëndrrat e harruara ndezur./ Kaq herë e kam lënë të lëngojë këtë trup,/ në  pritje natë e ditë në zgrip të kohërave, buzë galaktikave.[10]  

Pra, si përfundim, vëllimi Shkretëtirë harrimi i poetit Agim Mato, mund të konsiderohet edhe si një libër jete i tij, ku në vitet e gjatë të pritjes poetike, projektoi të ardhmen, e cila gjendet e konkretizuar në faqet e tij, duke e vulosur këtë të ardhme me moton poetike: Me lopatëzën e një ëndrre zhvendose errësirën rreth e rrotull,/ hapi shtigjet që të lidhin me botën!

---

[1] Agim Matos Shkretëtirë harrimi, Shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë 2018, fq. 31.

[2] Agim Matos Shkretëtirë harrimi, Shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë 2018, fq. 31.

[3] Agim Mato, Shkretëtirë harrimi, Shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë 2018, fq. 36.

[4] Anton Nikë Berisha, Tronditje shpirtërore si mesazhe poetike, nga libri i Agim Matos Shkretëtirë harrimi, Shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë 2018, fq. 9.

[5] Minella Gjoni, Fjalë zemre (Studimor), Shtëpia botuese “Ada”, Tiranë 2012, fq. 22.

[6] Agim Mato, Shkretëtirë harrimi, Shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë 2018, fq. 33-34.

[7] Agim Mato, Shkretëtirë harrimi, Shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë 2018, fq.128.

[8] A. Hoxha, Tipologjia e konceptit të së ardhmes në romanin shqiptar para dhe pas viteve ’90: IAP, Prishtinë 2016.

[9] Agim Mato, Shkretëtirë harrimi, Shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë 2018, fq. 35.

[10] Agim Mato, Shkretëtirë harrimi, Shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë 2018, fq. 118.